Historia kościoła w Ostrorogu

Pierwsza źródłowa wzmianka o kościele w Ostrorogu pochodzi 1419 roku. Niestety nie znamy wyglądu ówczesnego kościoła, z wyjątkiem wymienianego od początku ołtarza Trzech Króli. W 1432 roku Sędziwój Ostroróg ufundował przy ostrorogskim kościele kolegium mansjonarzy. Od 1461 roku wzmiankowano ołtarz św. Marii Magdaleny, a od 1467 roku – Jana Chrzciciela.[1]

Około 1555 roku Jakub Ostroróg oddał kościół parafialny wraz z znacznym uposażeniem Braciom Czeskim, których wyznanie przyjął. Czternaście lat później, jego syn – Jan, potwierdził ten przywilej. W 1555, 1589 oraz 1595 roku pożar strawił miasto wraz z kościołem, jednak jak pisał Józef Łukaszewicz, dzięki hojności Ostrorogów i zamożnych rodzin szkockich, za każdym razem kościół odbudowywano w okazalszym kształcie. Nic więc dziwnego, że Bracia Czescy stworzyli tu archiwum, bibliotekę i seminarium. Kolejny pożar wybuchł w Ostrorogu w 1623 roku. Tym razem kościół nie ucierpiał, spłonęła natomiast plebania wraz z cennym księgozbiorem. Jednak dla synodu Braci Czeskich większym problemem, niż pożar, była śmierć Sędziwoja Ostroroga (w 1624 r.) Majętność objęła jego jedyna córka – Barbara, zamężna z Janem Potockim. Sprzedała ona swoje dobra w 1635 roku Andrzejowi Rejowi (wnukowi słynnego Mikołaja) za cenę 170.000 złp. Ten na stałe przebywał  w Skokach, a Ostroróg oddał w dzierżawę Stanisławowi Bronikowskiemu. Niewiele czasu minęło od tej transakcji, a biskup poznański mianował ks. kanonika Andrzeja Świniarskiego proboszczem utraconej 80 lat wcześniej parafii katolickiej w Ostrorogu, tym samym Świniarski wytoczył Rejowi proces o zwrot kościoła z całym uposażeniem i sprawę wygrał. Jednak Rej nie dając za wygraną otoczył świątynię zbrojną eskortą swojego brata Krzysztofa. ks. kanonik również z wojskiem włamał się do kościoła 26 lipca 1636 roku i odśpiewał „Te Deum” („Ciebie Boga wysławiamy”) na znak wzięcia w posiadanie. Niewiele brakowało a doszłoby do rozlewu krwi, albowiem do księdza dopadł Rej z swoimi ludźmi oraz żoną dzierżawcy – Heleną Bronikowską. Ksiądz zamknął kościół na kłódki, które z kolei Rej kazał zerwać, ale i tak krótko później zapadło ostateczne rozstrzygnięcie i kościół po 80 latach wrócił do katolików, wraz z całym bogatym uposażeniem i dochodami (m.in. jeziorko przy Morminie, łąka pod Kluczewem, plebania, domki i szkoła na Kisach wraz z ogrodami, rola, łąka Bielawa za strugą Młynarską w Wielonku oraz dziesięciny z Ostroroga, Bininina, Kluczewa i Wielonka).[2]

Na początku XVIII wieku ostrorogskiemu kościołowi groziło zawalenie, doszło do tego, że zapadło się sklepienie. W 1765 roku właściciel ostrorogszczyzny – kasztelan przemęcki – Adam Klemens Kwilecki, rozpoczął trwającą 11 lat restaurację kościoła. W tym okresie nabożeństwa odprawiano w kościele na wzgórzu w Piaskowie, w kościółku św. Jakuba.[3]

29 września 1776 roku, w dniu św. Michała, do ostrorogskiego kościoła ponownie wniesiono Najświętszy Sakrament. Na skutek przeprowadzonych prac, kościół został zbarokizowany. „Zapadłe sklepienia zastąpiono pułapem od ścian sklepionym. Na tym deskowym pułapie (przyp. o łącznej powierzchni około 350 m²) umieszczono malowidła” („Przewodnik Katolicki”, numer 48, 1913 rok). W nawie głównej - sceny z życia św. Jana Chrzciciela (Nauczanie św. Jana, Chrzest Jezusa, Ścięcie św. Jana, Uczta Herodiady), w nawie północnej – sceny ze stworzenia świata (oko Opatrzności, stworzenie Adama, grzech pierworodny, wypędzenie z raju, praca Adama i Ewy), a w nawie południowej sceny z życia Matki Boskiej (hagiogram NMP adorowany przez cztery strony świata, wniebowzięcie, koronacja NMP, niepokalane poczęcie). „Okna zmieniono, w szerokie, górą płasko sklepione w szerokie kratkowanie” („Przewodnik Katolicki”, numer 48, 1913 rok).[4]

Na zewnątrz kościół zmienił się dość mocno, od wysokości około 2 metrów został otynkowany. Od strony wschodniej dobudowano barokową zakrystię na planie prostokąta. Wieżę przykryto cebulastym hełmem. Narożniki naw – wschodni nawy południowej oraz zachodni nawy północnej zostały ścięte skośnie. Do nawy południowej dobudowano kruchtę, zwieńczoną frontonem ozdobiony herbem Byliny (herb Kwileckich) i inicjałami fundatora A. K. (Adam Kwilecki).[5]

Przebudowę kościoła skrytykował Józef Łukaszewicz pisząc, „[…] Adam Kwilecki, kasztelan przemęcki, ówczesny dziedzic Ostroroga, kazał mury gotyckiej budowy, do połowy niemal rozebrać  i z pięknego gmachu starożytnego utworzył niekształtną i niepozorną świątynię […]”.[6] Wydaje się to co najmniej dziwne stwierdzenie, gdyż kościół jest sporych rozmiarów, a nawy boczne mają taką samą długość jak nawa główna, trudno więc mówić o niepozorności. Na rangę świątyni zwrócił uwagę, ks. W. Hanas, który napisał, że „[…] można odnosić wrażenie, iż kościół ma charakter bazyliki”.[7]  

Wnętrze kościoła uzyskało jednolite wyposażenie w stylach rokoko i Ludwika XVI. W ołtarzu głównym umieszczono obraz św. Jakuba (z 1 poł. XVII wieku) w barokowej srebrnej sukni, przeniesiony z kościoła w Piaskowie (nie wiemy czy nastąpiło to dokładnie w 1776 r., czy nieco później, kościółek został rozebrany około 1818 – 1821 r.). Z prawej i lewej strony ołtarza umieszczono figury świętych Piotra (z kluczami) i Pawła (z mieczem) oraz aniołów (pod nimi), a przy zwieńczeniu aniołów i św. Jana Chrzciciela oraz obraz „Wniebowzięcie NMP” (z II poł. XVIII wieku). Oprócz ołtarza głównego powstały także cztery ołtarze boczne.

- Przy prezbiterium, z prawej strony, z obrazem Matki Boskiej Śnieżnej z dzieciątkiem (1 poł. XVII wieku) w srebrnej sukience (z 1 poł. XVII wieku). W zwieńczeniu znajduje się natomiast obraz dodany później (przełom XIX i XX w.) - św. Michała Archanioła.

- W nawie, po prawej stronie, z obrazem św. Anny z Matką Boską oraz obrazem św. Barbary w zwieńczeniu, oba zapewne dodane w późniejszych latach.

- Przy prezbiterium, z lewej strony z obrazem św. Floriana (prawdopodobnie dodany później) oraz wizerunkiem św. Heleny (z przełomu XIX i XX wieku) w zwieńczeniu.

- Z lewej strony w nawie, z obrazem św. Rocha (dodany później, XIX wiek) oraz obrazem św. Kingi (z XVIII wieku).[8]

Na uwagę zasługują również portal z 1776 roku w nawie północnej (z rzeźbami Chrystusa dobrego pasterza i aniołów; zapewne ówcześnie stanowiło to dodatkowe wejście do kościoła), rokowa ambona z ozdobnymi wazonami i aniołem na baldachimie, późnobarokowy chór muzyczny (z dwiema rzeźbami świętych) wsparty na arkadzie oraz rokokowym prospektem organowym, z rzeźbami grających aniołów.[9]

Jedenaście lat później, w 1787 roku przed ołtarzem głównym wykonano drewniane tabernakulum. We wnęce umieszczono krucyfiks, a w zwieńczeniu rzeźbę baranka. Całość zdobią liczne złocenia i elementy rokokowe.[10]

W 1909 roku, staraniem ks. proboszcza dr. Włodzimierza Sypniewskiego, dokonano gruntownego odnowienia kościoła: "Cały kościół utrzymany w barwie jasnej białej i matowym złoceniu. Obrazy na pułapie (przyp. polichromia) odświeżono. W bocznych ścianach umieszczono w niszach figuralne stacje drogi krzyżowej, ofiarowane przez patrona kościoła (przyp. Franciszka Kwileckiego)" (Przewodnik Katolickim numer 48 z 1913 roku). Droga krzyżowa jest oryginalna z dwóch powodów. Po pierwsze została stworzona, z dużych figur gipsowych (około 2m), po drugie, stacje drogi krzyżowej zostały stworzone w porządku odwrotnym. Ponadto od strony północnej do kościoła dobudowano zakrystię [uwaga, nie chodzi o obecną zakrystię, tylko o pomieszczenie, do którego wchodzi się z nawy północnej pod ozdobnym portalem]. Uroczystemu nabożeństwu po odnowieniu kościoła przewodniczył ks. biskup dr Edward Likowski.[11]

Kolejne ważniejsze remonty kościoła miały miejsce na przełomie XX i XXI wieku, za sprawą śp. ks. kan. proboszcza Kazimierza Wencla. I tak w 1989 roku dokonano remontu dachu, w 1991 rozpoczęto remont organów, dwa lata później naprawiono zegar, w 1994 roku rozpoczęto żmudne prace (które trwały kilka lat) nad renowacją polichromii. W 1997 roku wyremontowano zakrystię, a rok później rozpoczęto wymianę ławek na nowe.[12] W kolejnych latach, staraniem śp. ks.  kanonika wymalowano wnętrze świątyni, odrestaurowano wszystkie ołtarze i ambonę, wymalowano elewację, położono nową dachówkę i wybrukowano teren wokół kościoła i plebanii.

Michał Dachtera

Przypisy:

[1] Antoni Gąsiorowski: „Wielkopolscy Ostrorogowie”, Ostroróg: Wydawnictwo Biblioteki Publicznej Miasta i Gminy Ostroróg, 1998

[2] Teki Dworzaczka, 8783 (Nr. 1418) 1635; http://teki.bkpan.poznan.pl/index_regesty.html; Józef Łukaszewicz, „O kościołach Braci Czeskich w dawnej Wielkiejpolsce”, Pompejusz Karol, 1835; Antoni Gąsiorowski: Ibidem,

[3] „Przewodnik Katolicki”, numer 48, 1913 rok,

[4] „Przewodnik Katolicki”, Ibidem; Teresa Ruszyńska i Aniela Sławska: „Katalog zabytków sztuki w Polsce”, Tom V, Zeszyt 23. Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, 1966; Waldemar Hanas, „Parafia pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny Wniebowziętej w Ostrorogu”, Ostroróg: Parafia rzymskokatolicka pw. NMP Wniebowziętej w Ostrorogu,

[5] Teresa Ruszyńska i Aniela Sławska, Ibidem,

[6] Łukaszewicz Józef, „Krótki opis historyczny kościołów parochialnych, kościółków, kaplic, klasztorów, szkółek parochialnych, szpitali i innych zakładów dobroczynnych w dawnej dyecezyi poznańskiej.” T. 2, Decker Wilhelm, 1859

[7] Waldemar Hanas, Ibidem

[8] Waldemar Hanas, Ibidem; Teresa Ruszyńska i Aniela Sławska, Ibidem; „Przewodnik Katolicki”, Ibidem,

[9] jak wyżej,

[10] Waldemar Hanas, Ibidem,

[11] Przewodnik Katolicki, Ibidem,

[12] Waldemar Hanas, Ibidem,